پرستاری از صدر اسلام تا مبارزه با کرونا

ارزش و ثواب پرستاری

پرستاری، ارزشی والا، انسانی و مورد احترام همه وجدانهاست. دین اسلام نیز بر ارزش ویژه این خدمت انسانی تأکید کرده است. امام صادق علیه السلام از پدران معصوم خویش و نهایتاً از وجود مقدس پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله نقل کرده که حضرت فرمودند:«مَنْ سَعَى لِمَرِیضٍ فِی حَاجَةٍ قَضَاهَا أَوْ لَمْ یَقْضِهَا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّه‏؛[1] کسی که برای رفع نیازهای بیماری تلاش کند خواه آن نیاز برآورده شود یا نشود، همانند روزی که از مادر متولد شده است از گناهان پاک می‌شود.»

پیامبری که پرستار زندان شد

یکی از کارهای حضرت یوسف علیه السلام در زمانی که در زندان بود، پرستاری و مراقبت از زندانیان مجروح یا بیمار بود و به همین دلیل در قرآن کریم از نیکوکاران شمرده شده است. امام صادق علیه السلام در تفسیر عبارت«إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنین‏؛[2] ما تو را از نیکوکاران مى‏‌بینیم.» می‌فرمایند:«کَانَ یَقُومُ عَلَى الْمَرِیضِ وَ یَلْتَمِسُ الْمُحْتَاجَ وَ یُوَسِّعُ عَلَى الْمَحْبُوس‏؛[3] بر سر بالین بیماران، حضور می‌یافت و بینوا و محتاج را سرپرستی می‌کرد و نیاز زندانیان را برآورده می‌ساخت.»

با این وصف، ارزش کار پرستاری وابسته به نتیجه تلاش پرستار نیست بلکه در هر صورت، عبادتی بزرگ بوده و ثوابی قطعی دارد. در این نوشتار به بررسی نمونه‌هایی از پرستاران صدر اسلام تا این زمان می‌پردازیم.
 

پرستاران صدر اسلام

با ظهور اسلام به عنوان برترین و کاملترین دین، برترین فضایل انسانی متبلور شد که سرآمد همه آن فضایل، شخص پیامبر عظیم الشأن اسلام است. از جمله این فضایل، فداکاری برای سلامت دیگران است که نمونه‌های فراوانی از آن در صدر اسلام نقل شده است که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.

پیامبر صلی الله علیه و آله

حضرت علی علیه السلام، یک شب از بیماری و تبِ خود را که رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرستار او بود اینگونه روایت می‌کند:«فَأَخَذَتْنِی الْحُمَّى لَیْلَةً فَأَسْهَرَتْنِی فَسَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِسَهَرِی فَبَاتَ لَیْلَتَهُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مُصَلَّاهُ یُصَلِّی مَا قَدَرَ لَهُ ثُمَّ یَأْتِینِی یَسْأَلُنِی وَ یَنْظُرُ إِلَیَّ فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ دَأْبُهُ حَتَّى أَصْبَحَ فَلَمَّا صَلَّى بِأَصْحَابِهِ الْغَدَاةَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْفِ عَلِیّاً وَ عَافِهِ فَإِنَّهُ أَسْهَرَنِی اللَّیْلَةَ مِمَّا بِه‏؛[4] شبی تب وجودم را فراگرفت و خواب به چشمانم نمی‌آمد. برای همین، رسول خدا صلی الله علیه و آله تا صبح بیدار بود و شب را بین من و نماز تقسیم کرد. پس از نماز نزد من می‌آمد و جویای حال من می‌شد و با نگاه کردن به من از وضعیت بیماری‌ام اطلاع می‌یافت و شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله تا طلوع صبح این چنین بود. پس از آن که حضرت با اصحاب نماز گذاردند در حق من دعا کردند که خدایا! علی را شفا ده و سلامتی بخش که به خاطر بیماری‌اش تا صبح نخوابیدم.»

حضرت علی علیه السلام

در زمان بیماری حضرت زهرا سلام الله علیها که منجر به شهادت ایشان شد، امیر المؤمنین علیه السلام شخصاً عهده‌دار پرستاری از ایشان شدند. در روایتی، امام حسین علیه السلام در مورد پرستاری پدر بزرگوارشان نسبت به حضرت زهرا سلام الله علیها چنین می‌فرماید:«کَانَ یُمَرِّضُهَا بِنَفْسِه‏؛[5] خود(علی علیه السلام) عهده‌دار پرستاری از فاطمه علیها السلام شد.»

حضرت فاطمه علیها السلام

پرستاری‌های حضرت فاطمه سلام الله علیها از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله بارها در تاریخ نقل شده است. بی جهت نیست که رسول خدا لقب ام ابیها را برای ایشان قرار داد. یکی از موارد پرستاری ایشان در جنگ احد نقل شده است که:«فلمّا رأت فاطمة الدم لا یرقأ ـ و هی تغسل الدم، و علىّ علیه السلام یصبّ الماء علیها بالمجنّ ـ أخذت قطعة حصیر فأحرقته حتى صار رمادا، ثم ألصقته بالجرح فاستمسک الدم‏؛[6] در آن هنگام فاطمه علیها السلام خون جراحت پیامبر را می‌شست و علی علیه السلام با سپر آب می آورد، چون فاطمه مشاهده کرد خون بند نمی‌آید، تکه حصیری را سوزاند و خاکستر آن را روی زخم گذارد تا خون بند آمد.»
 

پرستاران جنگ احد

در جریان جنگ احد از پرستاران متعددی نام برده شده از جمله چهارده زن که به کار پرستاری و مداوای مجروحین می‌پرداختند. نقل شده است که:«فخرج محمّد بن مسلمة یطلب مع النساء ماء، و کنّ قد جئن أربع عشرة امرأة، منهنّ فاطمة بنت رسول الله صلّى الله علیه و سلّم، یحملن الطعام و الشراب على ظهورهنّ، و یسقین الجرحى و یداوینهم‏؛[7] محمد بن مسلمه همراه زن‌ها به جستجوى آب رفت، مجموعا چهارده زن آمده بودند که فاطمه سلام الله علیها دختر پیامبر صلّی الله علیه و آله هم با ایشان بود، زن‌ها خوراکى و آشامیدنى بر پشت خود حمل مى‏‌کردند و مجروحان را زخم بندى و مداوا کرده و به آنها آب مى‌‏رساندند.» حمنه دختر جحش تشنگان را آب مى‏‌داد و زخمیها را معالجه مى‏‌کرد و ام ایمن هم زخمی‌ها را آب مى‏‌داد.

نسیبه؛ پرستاری در قامت یک زن مبارز

یکی از زنان پرستار و فداکار زمان رسول اکرم صلی الله علیه وآله بود. برای آب دادن به مجروحین و مداوای آن‌ها در جنگ احد شرکت داشت، اما وقتی پیامبر تنها گذاشته شد، یکی از کسانی بود که به دفاع از پیامبر پرداخت و زخمی شد. در بیان فداکاری این زن غیور همین بس که پس از جنگ احد وقتی برای جنگ دیگری ندا داده شد سعی کرد که راهی شود ولی به دلیل شدت جراحات قادر نبود. «ثم نادى منادى النبىّ صلّى الله علیه و سلّم: إلى حمراء الأسد! فشدّت علیها ثیابها فما استطاعت من نزف الدّم؛[8] ‏ چون منادى پیامبر صلّی الله علیه و آله براى جنگ حمراء الاسد مردم را فرا خواند، نسیبه هم قصد شرکت کرد و جامه‌‏هایش را بر خود پیچید، ولى به واسطه شدت خونریزى نتوانست شرکت کند.»
 

پرستاران پس از جنگ احد

بسیاری از وقایع تاریخی نقل نشده یا به دست ما نرسیده است و آنچه در اینجا بیان می‌کنیم تنها به عنوان نمونه‌ است.

رفیده پرستار

مشهور است به عنوان اولین پرستار اسلام به‌شمار می‌رود. وی در جنگ بدر شیوه‌های استاندارد مراقبتی را برای سربازان مجروح به کار گرفت.[9] رفیدة نام زنى بود از قبیله اسلم که در مسجد خیمه زده بود. در مورد کار او در جنگ خندق نقل شده است که:«کانت تداوى الجرحى، و تحتسب بنفسها على خدمة من کانت به ضیعة من المسلمین، و کان رسول الله صلى الله علیه و سلم قد قال لقومه حین أصابه السهم بالخندق: اجعلوه فی خیمة رفیدة حتى أعوده من قریب؛[10] خود را براى مداواى مجروحین و زخمی‌هاى مسلمانانى که کسى را نداشتند آماده کرده بود، هنگامى که در جنگ خندق سعد بن معاذ تیر خورد رسول خدا صلى الله علیه و آله به قبیله‌‏اش فرمود: او را به خیمه رفیده ببرید تا به زودی من به عیادتش بیایم.»

ام سلیمه و ام عطیه

ابان در مورد جراحت علی علیه السلام چنین نقل می‌کند:«أَمَرَ النَّبِیُّ أُمَّ سُلَیْمٍ وَ أُمَّ عَطِیَّةَ أَنْ تُدَاوِیَاهُ فَقَالَتَا قَدْ خِفْنَا عَلَیْه؛[11] پیامبرصلی الله علیه وآله به ام عطیه وام سلیم دستور داد زخم‌های حضرت را مداوا کنند(و زخم‌های ایشان چنان بود که) این دو گفتند:(به خاطر فراوانی زخم‌ها و خونریزی شدید) برجان علی علیه السلام بیمناک شدیم.»
بسیاری از پرستاران از صدر اسلام تا کنون، سلامتی خود را دادند تا دیگران سلامت باشند و جان خود را فدا کردند تا جان‌ها در امان بماند و این اثارها و فداکاری‌ها همچنان ادامه دارد.

زینب سلام الله علیها؛ الگوی پرستاری

یک نمونه از پرستاری حضرت زینب را از زبان امام سجاد علیه السلام بیان می‌کنیم که فرمودند:«إِنِّی لَجَالِسٌ فِی تِلْکَ الْعَشِیَّةِ الَّتِی قُتِلَ أَبِی فِی صَبِیحَتِهَا وَ عِنْدِی عَمَّتِی زَیْنَبُ تُمَرِّضُنِی‏؛[12] شبی که فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه‌ام زینب در نزد من بود و ازمن پرستاری می کرد.» زینب کبری به همراه دیگر زنان بازمانده از عاشورائیان، به پرستاری تاریخی از یتیمان، بیماران و مصیبت‌زدگان می‌پرداختند.
 

پرستاران دفاع مقدس

صحنه دفاع مقدس، مملو از پرستاران و امدادگران ایثارگری است که دیگران را بر خود مقدم داشتند و بسیاری از آنها در انجام کار امداد مجروح شده یا به شهادت رسیدند.
 

خانم آمنه وهاب‌زاده

از جمله امدادگرانی است که در زمان‌های مورد نیاز برای حمل و به عقب آوردن مجروحین به خط مقدم می‌رفت و در یکی از همین نقل و انتقالات مجروح شد. او یکی از خاطراتش را این گونه نقل می‌کند: بوی سیر «گاز خردل شیمیایی» در همه‌ منطقه پخش شده بود، به سرعت ماسکم را زدم، ولی وقتی به چادر برگشتم دیدم آن جانبازی که داشتم مداوایش می‌کردم ماسک ندارد. برای همین ماسکم را برداشتم و به صورت آن مجروح زدم.

صورتم و چشمانم خیلی می‌سوخت و بدنم شروع به خارش کرد و دستانم تاول زد. به طوری که تاول‌های روی صورتم آویزان شده بود، آنقدر که بیهوش شدم. از آنجا مرا به بیمارستان صحرایی و پس از آن به بیمارستان اهواز منتقل کردند. یادم هست که آن جانباز در بیمارستان صحرایی فریاد می‌زد این خواهر جان مرا نجات داد.»[13]

شهید فوزیه شیردل

پرستار مؤمن و محجبه‌ای بود که در بیمارستان پاوه مورد اصابت گلوله ناجوانمردانه دموکرات‌ها قرار گرفت. شهید چمران در مورد او می‌نویسد:«دختر پرستاری که پهلویش هدف گلوله دشمن قرار گرفته بود خون لباس سفیدش را گلگون کرده بود، 16 ساعت مانده بود و خون از بدنش می رفت و پاسداران هم که کاری از دستشان بر نمی‌آمد گریه می‌کردند.»[14]

بسیاری از پرستاران از صدر اسلام تا کنون، سلامتی خود را دادند تا دیگران سلامت باشند و جان خود را فدا کردند تا جان‌ها در امان بماند؛ و این ایثارها و فداکاری‌ها همچنان ادامه دارد.
 
پی‌نوشت
[1]. من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص: 16.
[2]. سوره یوسف، آیه 36.
[3]. تفسیر القمی، ج‏1، ص: 344.
[4]. الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج‏1، ص: 159.
[5]. الأمالی (للمفید)، النص، ص: 281.
[6]. المغازى،ج‏1، ص:250.
[7]. همان، ج‏1، ص:249
[8]. المغازى،ج‏1، ص:270.
[9]. ویکی پدیا.
[10]. السیرةالنبویة(سیره ابن هشام)، ج‏2، ص:239.
[11]. مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏2، ص: 119.
[12]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد(الارشاد سیخ مفید)، ج‏2، ص: 93.
[13]. سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
[14]. سایت نوید شاهد.